biologie se4
conserveermiddel
stof die een voedingsmiddel langer houdbaar maakt
conserveren
voedsel langer houdbaar maken
enzym
eiwit dat reacties versnelt zonder zelf te worden verbruikt
enzymactiviteit
snelheid waarmee een enzym een reactie versnelt
optimumkromme
diagram van de enzymactiviteit met een minimum, een optimum en een maximum
optimumtemperatuur
temperatuur waarbij de enzymactiviteit optimaal (het snelst) is
pasteuriseren
een product gedurende korte tijd verhitten tot 72 graden
pH
zuurgraad: een lage pH betekend een hoge zuurgraad
steriliseren
een product verhitten tot 130-140 graden
voedselinfectie
besmetting door ziekmakende bacteriën of schimmels in het voedsel
voedselvergiftiging
vergiftiging door giftige stoffen in het voedsel, die vrijkomen bij de afbraaj door bacteriën en schimmels
zuurgraad
geeft aan of een stof zuur (pH<7), neutraal(pH=7) of basisch(pH >7) is
beschermende stof
stof die helpt om ziekten te voorkomen (mineralen en vitaminen)
bouwstof
stof die wordt gebruikt bij de vorming van cellen en weefsels (voor opbouw en herstel)
brandstof
stof die wordt verbruikt bij verbranding (vooral glucose)
eiwitten
voedingsstoffen die vooral worden gebruikt als bouwstof, soms als brandstof
koolhydraten
voedingsstoffen die worden gebruikt als brandstof, bouwstof en reservestof (glucoese, zetmeel en cellulose)
mineralen
voedingsstoffen die worden gebrukt als bouwstof en beschermende stof (zouten en ijzer)
onverzadigd vet
zit vooral in plantaardige producten (noten/avocado) en vis; verkleint het risico op hart-en vaatziekten; dient vooral als bouwstof
verzadigd vet
zit vooral in dierlijke producten en snacks; verhoogt het risico op hart-en vaatziekten; dient vooral als brandstof
vetten
voedingsstoffen die vooral worden gebruikt als brandstof, die kan worden opgeslagen als reservestof
vitaminen
voedingsstoffen die dienen als beschermende stof; worden aangeduid met een letter (vitamine A, vitamine B1)
voedingsmiddel
product dat je eet/drinkt
voedingsstof
bruikbaar bestanddeel van voedingsmiddelen (eiwitten, koolhydraten, vetten, water, mideralen en vitaminen)
voedingsvezel
plantaardige stof die mensen niet kunnen verteren; bevordert de darmbewegingen en de stoelgang
water
voedingsstof die wordt gebruikt als bouwstof
energieverbruik
hoeveelheid energie die wordt verbruikt voor stofwisseling en lichamelijke activiteit samen
grondstofwisseling
energie die nodig is voor de stofwisseling van een lichaam in rust
ondergewicht
wanneer een persoon minder weegt dan gezond is
ondervoeding
tekort aan bepaalde voedingsstoffen
overgewicht
wanneer een persoon meer weegt dan gezond is
overvoeding
meer eten dan het lichaam nodig heeft aan energie
schijf van vijf
hulpmiddel om allevoedingsstoffen via voeding binnen te krijgen die per dag nodig is
vermageren
wanneer een persoon lichaamsgewicht verliest door een tekort aan energie via de voeding
darmperistaltiek
het afwisselend samentrekken van kring- en lengtespieren
vertering
het afbreken van voedingsstoffen die niet door de darmwand heen kunnen in verteringsproducten die wel door de darmwand heen kunnen en in het bloed kunnen worden opgenomen
verteringsklieren
maken verteringssappen die vaak enzymen bevatten (speekselklieren, maagsapklieren, lever, alvleesklier en darmsapklieren)
verteringssap
kan voedingsstoffen verteren (speeksel, maagsap)
alvleesklier
produceert alvleessap
alvleessap
versteringssap dat bestaat uit verschillende enzymen die eiwitten, koolhydraten en vetten verteren
anus
kringspier die de uitgang van de endeldarm afsluit
darmsap
verteringssap dat bestaat uit verschillende enzymen die de vertering van eiwitten en koolhydraten afmaken
dikke darm
hier wordt een groot deel van het water aan devoedselbrij onttrokken; hierin leven veel (soorten) bacteriën die helpen bij de vertering
dunne darm
hier wordt darmsap afgegeven aan de voedselbrij en wordt water met opgeloste voedingsstoffen en verteringsproducten opgenomen
emulgeren
grote vetdruppels verdelen in kleine vetdruppeltjes
endeldarm
slaat ontlasting op totdat je aandrang krijgt om te poepen
gal
vloeistof die vetten emulgeert
kiezen
vermalen het voedsel in de mondholte
lever
produceert gal
maag
hier wordt voedsel gekneed en vermengd met maagsap
maagportier
kringspier die de uitgang van de maag afsluit
maagsap
verteringssap dat onder andere bestaat uit water, zoutzuur en een enzym dat eiwitten verteert.
maagsapklieren
produceren maagsap
maagzuur
verteringssap dat zorgt voor een lage pH in de maag; doodt bacteriën
mondholte
hier wordt voedsel gekauwd en vermengd met speeksel
slokdarm
hier wordt voedsel voortgeduwd naar de maag
speeksel
slijmerig verteringssap dat o.a bestaat uit water en een enzym dat zetmeel verteert; doodt bacteriën
speekselklieren
produceren speeksel
tanden
delen het voedsel in kleine stukjes
tong
duwt gekauwd voedsel naar de keelholte
12vingerige darm
hier worden gal en alvleessap afgegeven aan de voedselbrij
verteringsenzymen
breken voedingsstoffen af tot verteringsproducten die kunnen worden opgenomen in het bloed
alleseter
organisme dat zowel plantaardig als dierlijk voedsel eet
cement
dun laagje dat het tandbeen van de wortel bedekt
fluoride
een behandeling met fluoride zorgt ervoor dat het glazuur sterker wordt, waardoor de tanden beter beschermt zijn tegen zuur
glazuur
harde stof die het tandbeen van de kroon bedekt
knipkiezen
scherpe kiezem; knippen voedsel in stukken
knobbelkiezen
kiezen met een knobbelig oppervlak; malen voedsel fijn
planteneter
organisme dat plantaardig voedsel eet
plooikiezen
kiezen met harde richels van glazuur; malen voedsel fijn
tandbederf
aantasting van het gebit door tandplak
tandbeen
het grootste deel waaruit tanden en kiezen bestaan; is bedekt met glazuur
tanderosie
aantasting van het gebit door zure voedingsstoffen
tandplak
dun laagje aanslag op tanden en kiezen; kan verkalken tot tandsteen
vleeseter
organisme dat dierlijk voedsel eet
wortel
hiermee zit een tand of kies bevestigd in de kaak
bloedplaatjes
delen van cellen zonder celkern; belangrijk voor de bloedstolling
bloedplasma
waterig deel van het bloed met plasma-eiwitten en andere opgeloste stoffen
hemoglobine
eiwit in rode bloedcellen dat zorgt voor de binding met zuurstof
leukemie
beenmergkanker
rodebloedcellen
rode bloedcellen zonder celkern; vervoeren zuurstof
witte bloedcellen
onregelmatig gevormde bloedcellen met celkern; maken ziektewekkers onschadelijk
ader
bloedvat dat bloed van de organen naar het hart vervoert
aderkleppen
plooien in de wand van een ader die verhinderen dat het bloed terugstroomt naar de organen
bloeddruk
druk van het bloed tegen de wand van een bloedvat
bloedsomploop
weg die het bloed door het lichaam aflegt
bloedvatenstelsel
vatenstelsel dat uit het hart en bloedvaten bestaat
dubbele bloedsomloop
bloedsomloop waarbij tijdens een rondgang door het lichaam het bloed twee keer door het hart stroomt
grote bloedsomloop
bloedsomloop tussen het hart en de rest van het lichaam
haarvaten
bloedvaten met een wand van een cellaag dik
kleine bloedsomloop
bloedsomloop tussen het hart en de longen
leverader
ader waarin bloed van de lever naar het hart stroomt
leverslagader
slagader waarin bloed van het hart naar de lever stroomt
poortader
ader waarin bloed van de darmen naar de lever stroomt
slagader
bloedvat dat bloed van het hart naar de organen vervoert
aorta
slagader waarin het bloed van het hart naar alle delen van het lichaam stroomt
boezems
zakvormige hart delen aan de bovenkant van het hart
bovenste holle ader
ader waarin bloed uit het hoofd en armen naar het hart stroomt
halvemaanvormige kleppen
kleppen in de aorta en longslagader dicht bij het hart; voorkomen terugstromen van het bloed
hartkleppen
kleppen in het hart tussen de boezems en de kamers; voorkomen terugstromen van het bloed
kamers
grootste hartdelen aan de onderkant van het hart
kransaders
aders die afvalstoffen van het hart naar de rechterboezem vervoeren
kransslagader
aftakking van de aorta met voedingsstoffen en zuurstof voor het hart
linkerboezem
deel van het hart waarin de longaders uitmonden
linkerkamer
deel van het hart dat bloed in de aorta pompt
longader
ader waarin bloed van de longen naar het hart stroomt
longslagader
slagader waarin bloed van het hart naar de longen stroomt
onderste holle ader
ader waarin bloed uit romp en benen naar het hart stroomt
rechterboezem
deel van het hart waarin beide holle aders uitmonden
rechterkamer
deel van het hart dat bloed in de longslagader pompt
hartinfarct (hartaanval)
een deel van de hartspier krijgt geen zuurstof meer
hartritme (hartslagfrequentie)
snelheid waarmee het hart samentrekt
hartritmestoornis
verstoring van het normale hartritme
slagaderverkalking
vernauwing van de slagaders door afzetting van cholestrol tegen de wanden
lymfe
vloeistof in de lymfevaten; bestaat uit water met opgeloste stoffen en witte bloedcellen
lymfeknopen
zuiveren de lymfe van onder andere ziekteverwekkers
lymfevaten
vaten in het lymfevatenstelsel
lymfevatenstelsel
stelsel van lymfevaten en lymfeknopen; zorgt voor afvoer van voecht en afweer tegen ziekteverwekkers
weefselvloeistof
vocht dat zich tussen de cellen van organen bevindt
actieve immunisatie
immuun worden door antistoffen te maken tegen de (ingespoten) ziekteverwekker
afweer
bescherming van het lichaam tegen het binnendringen en vermenigvuldigen van ziekteverwekkers
allergie
afweersysteem reageert heel sterk op een stof die niet in je lichaam thuishoort
allergische reactie
reactie als je een stof waar je allergische voor bent, inademt of binnenkrijgt met je voedsel of als de huid of slijmvliezen ermee in aanraking komen
antigeen
eiwit op het oppervlak van een ziekteverwekker dat normaal niet in het lichaam van een mens voorkomt
antistof
stof die een specifiek lichaamsvreemd eiwit bedekt en dit onschadelijk maakt
hooikoorts
allergie voor stuifmeel (pollen)
immuun
niet vatbaar voor een ziekteverwekker door antistoffen
infectie
ziekteverwekkers dringen het lichaam binnen en vermenigvuldigen zich
koorts
verhoogde lichaamstemperatuur die de ontwikkeling van ziektewekkers tegengaat
kunstmatige immuniteit
immuniteit door vaccinatie
lichaamsvreemde stoffen
stoffen die niet in je lichaam thuishoren
natuurlijke immuniteit
immuniteit door een ziekteverwekker na eerst hiervan ziekt te zijn geweest
passieve immuniteit
tijdelijk immuun worden door ingespoten antistoffen
serum
bloedplasma zonder stollingseiwitten; bevat antistoffen tegen lichaamsvreemde stoffen
tuberculose
ziekte veroorzaakt door een bacterie; komt door gebruik van antibiotica nauwlijks meer voor in NL
vaccinatie
inenting met een verzwakte ziekteverwekker waardoor je immuun wordt
afstotingsfactor
reactie waardoor het lichaam donorweefsel of een orgaandonor afstoot
anti-A
antistof tegen bloedfactor A
anti-B
antistof tegen bloedfactor B
antiresus
antistof tegen de resusfactor; wordt ingespoten bij zwangere Rh- moeder van een rh+ kind
auto-immuunziekte
ziekte waarbij het afweersysteem antistoffen maakt tegen een lichaamseigen eiwit
bloedfactor
stof op het celmembraan van rode bloedcellen die bij een ander als antigeen kan werken
bloedfactor A
stof op het celmembraan van rode bloedcellen van iemand met bloedgroep A
bloedfactor B
stof die op het celmembraan van rode bloedcellen van iemand met bloedgroep B
bloedgroep
type bloed met of zonder bepaalde bloedfactoren
bloedtransfusie
toediening van bloed van een donor aan iemand die veel bloed heeft verloren
donor
iemand die een of meer weefsels of organen afstaat aan een ander
resusfactor
bloedfactor van iemand met resuspositief bloed
transplantatie
vervanging van een aangetast weefsel of orgaan door een ander weefsel of orgaan
inwendig milieu
het bloedplasma en de weefselvloeistof samen
uitwendig milieu
omgeving buiten het bloedplasma en de weefselvloeistof
haar
groeit vanuit een haarzakje in de kiemlaag van de opperhuid
haarspiertje
spiertje in de lederhuid dat haar in de huid rechtop kan laten staan
haarzakje
uitstulping van de kiemlaag in de lederhuid waaruit een haar groeit
hoornlaag
buitenste laag van de opperhuid die bestaat uit dode, verhoornde celresten
kiemlaag
onderste laag van de opperhuid die bestaat uit levende, zich delende cellen
lederhuid
huidlaag die bloedvaten, haarspiertjes, zweetklieren, zweetkanaaltjes, zenuwen en zintuigen bevat
onderhuids bindweefsel
hierin is vet opgeslagen in de vetcellen; het vet werkt warmte-isolerend
opperhuid
deel van de huid dat bestaat uit de hoornlaag en kiemlaag en geen bloedvaten bevat
pigment
donkere kleurstof die de delende cellen in de kiemlaag beschermt tegen zonlicht
talg
vettige stof die het haar en de hoornlaag soepel houdt en aantasting van de opperhuid door ziekteverwekkers tegengaat
talgklier
klier in de haarzakjes die talg afscheiden
zweet
wordt geproduceerd door zweetklieren en kan door verdamping het lichaam afkoelen
zweetklieren
klieren in de lederhuid die zweet produceert
bronchien
vertakking van de luchtpijp
gaswisseling
opname van zuurstof en afgifte van koolstofdioxide
huig
sluit de neusholte at tijdens slikken
keelholte
holte waarin bij inademing lucht uit de neus- of mondholte komt voordat deze naar de luchtpijp gaat
kraakbeenringen
zorgen ervoor dat de luchtpijp en bronchien altijd openstaan
longblaasjes
deel van de longen waarin de gaswisseling plaatsvindt
longhaarvaten
vormen een netwerk van kleine bloedvaatjes om de longblaasjes
luchtpijp
hierdoor gaat de lucht van de keelholte naar de longen
luchtpijptakjes
kleinste vertakkingen van de bronchien
neusharen
houden in de neusholte grote stofdeeltjes tegen
neusholte
holte waarin lucht komt bij de neusademhaling
neusslijmvlies
slijmvlies dat de binnenkant van de neusholte bedekt
strotklepje
sluit de luchtpijp af tijdens het slikken
trilharen
haren op cellen in het slijmvlies van de luchtwegen; door een golvende beweging hiervan gaat slijm naar de keelholte
borstademhaling
ademhaling dankzij het bewegen van de ribben en het borstbeen
buikademhaling
ademhaling dankzij het samentrekken van het middenrif en de buiskpieren
middenrifspieren
spieren die bij samentrekking omlaag bewegen, waardoor je gaat inademen
tussenribspieren
spieren tussen ribben waarmee ribben en het borstbeen kunnen bewegen
ventilatie
verversing van lucht in de longen (door ademhaling)
astma
ontsteking van de bronchiën; bij prikkeling van de luchtwegen treedt plotselinge benauwdheid op
chronischwe bronchitis
blijvende ontsteking van de bronchiën; hierdoor gaat ademhalen moeilijker
COPD
verzamelnaam voor chronische bronchitis en logemfyseem
longemfyseem
beschadiging van de longbl;aasjes; hierdoor wordt minder zuurstof opgenomen in het bloed
trachee
luchtbuis in het lichaam van een insect
glycogeen
stof waarin glucose in de lever wordt omgezet en die wordt opgeslagen in de lever
hepatitis
virusziekte waarbij de lever ontstoken is
nier
orgaan dat bloed zuivert en dat overtollige en schadelijke sotffen uitscheid
nieraders
hierdoor stroomt het gezuiverde bloed weg uit de nieren
nierbekken
deel van de nier waarin urine wordt verzameld en afgevoerd naar de urineleiders
niermerg
deel van de nier waarin uitscheiding plaatsvindt en urine wordt gevormt
nierschors
deel van de nier waarin uitscheiding plaatsvind en urine wordt gevormt
nierslagader
hierdoor stroomt zuurstofrijk bloed naar de nieren
ureum
giftige stof die ontstaat bij afbraak van overtollige eiwitten in de lever
urine
overtollig water en zouten, afvalstoffen en schadelijke stoffen die door de nieren zijn uitgescheiden
urineblaas
tijdelijke opslagplaats van urine
urinebuis
hierdoor wordt urine vanuit de urineblaas buiten het lichaam gebracht
urineleiders
vervoeren urine van de nierbekkens naar de urineblaas
ademcentrum
deel van de hersenstam dat de ademfrequentie regelt
hyperventilatie
te snel en te diep ademen
donorregister
hierin wordt bijgehouden of iemand wel of niet zijn organen wil doneren na overlijden