bio se3
aantasting
het natuurlijke ecosysteem verdwijnt en maakt plaats voor bijv steden en landbouwgrond
biodiversiteit
variatie in de natuur door dier en planten soorten
duurzame ontwikkeling
manier van leven waardoor de aarde ook in de toekomst leefbaar is
fijnstof
kleine stofdeeltjes afkomstig van natuurlijke bronnen of van verkeer
klimaatverandering
langdurige verandering van het weer
ontbossing
het verdwijnen van bossen door het kappen of platbranden
overbevolking
te groot aantal mensen als gevolg van bevolkingsgroei, waardoor problemen ontstaan
smog
door rook en uitlaatgassen vervuilde lucht
uitputting
te veel stoffen onttrekken aan het milieu
vervuiling
stoffen toevoegen aan het milieu
bemesting
mineralen toevoegen aan een akker
bestrijdingsmiddelen
stoffen die worden gebruikt om organismen te bestrijden die voedingsgewassen aantasten
bodembewerking
verbeteren van de bodemstructuur door ploegen en eggen
in-vitro fertilisatie (ivf)
techniek waarbij de eicel buiten het lichaam door spermacellen wordt bevrucht
kunstmatige inseminatie (ki)
techniek waarbij sperma van een stier wordt ingebracht in de baarmoeder van een koe
plaag
grote hoeveelheid organismen die een voedingsgewas aantasten
monocultuur
grote akkers met een soort gewas
veredeling
individuen met de meest gunstige eigenschappen worden gekruist
voedingsgewassen
planten die in de akkerbouw en tuinbouw worden geteeld
bioaccumilatie
ophoping van bestijdingsmiddelen in de voedselketen doordat ze niet of langzaam worden afgebroken
biologische landbouw
vorm van landbouw waarbij er extra aandacht is voor het milieu en dierenwelzijn
kringlooplandbouw
vorm van landbouw waarbij alle grondstoffen en eindproducten in de kringloop optimaal worden benut
niet-selectieve bestrijdingsmiddelen
bestrijdingsmiddelen die veel soorten organismen bestrijden, ook nuttige organismen
alleseters
dieren die planten en dieren eten: vormen die tweede of hogere schakel van de voedselketen
consumenten
alleseters, planteneters en vleeseters: leven van de energierijke stoffen die planten maken
energiearme stoffen
stoffen die weinig energie bevatten, bijv koolstofdioxide, mineralen, water en zuurstof
energierijke stoffen
stoffen die veel energie bevatten, bijv glucise en andere koolhydraten, eiwitten en vetten
fotosynthese
bladgroenkorrels zetten co2 en water om in glucose en zuurstof van energie uit zonlicht
kringloop
zich herhalend proces waarin stoffen steeds opnieuw worden gebruikt
mineraal (voedingszout)
energiearme stof in de boden die planten kunnen opnemen met hun wortels
planteneters
dieren die planten eten: vormen de tweede schakel van de voedselketen
producenten
zijn altijd planten
reducenten
bacteriën en schimmels: breken energierijke stoffen uit dode organismen af tot energiearme stoffen
stofwisseling
alle omzettingen van de ene stof in de andere stof in een organismen
vleeseters
dieren die dieren eten: vormen de derde of hogere schakel van de voedselketen
voedselketen
reeks soorten, waarbij elke soort wordt opgegeten door de volgende soort in de reeks
voedselweb
alle voedselrelaties in het ecosysteem
biomassa
de hoeveelheid organische stoffen in een organisme
piramide van aantallen
schema dat laat zien hoeveel individuen in elke schakel van een voedselketen voorkomen
piramide van biomassa
schema dat laat zien wat het gewicht is van alle organische stoffen in elke schakel van een voedselketen
koolstofkringloop
de verschillende stoffen waarin koolstof kan voorkomen en van het ene naar het andere gaat
stikstofkringloop
de verschillende stoffen waarin stikstof kan voorkomen en van het ene naar het andere gaat
abiotische factoren
invloeden uit de levenloze natuur bijv temperatuur, neerslag en wind
biotische factoren
invloeden uit levende natuur bijv voedsel, roofdieren
biologisch evenwicht
toestand waarin de grootte van elke populatie in een ecosysteem schommelt om een bepaalde waarde
ecosysteem
gebied met alle abiotische factoren en populatiesdie er leven
individu
enkel organisme
levensgemeenschap
alle populaties in een bepaald leefgebied
populatie
groep individuen van dezelfde soort in een bepaald gebied
gestroomlijnd
lichaamsvorm met weinig uitsteksels om de weestand zo klein mogelijk te maken
kegelsnavel
korte snavel om zaden te kraken
pincetsnavel
rechte, spitse snavel om insecten te vangen
priemsnavel
lange, dunne snaverl om voedsel te vangen in ondiep water of in een zanderige bodem
schutkleur
kleur die overeenkomt met de omgeving, waardoor een dier niet/minder opvalt
teengangers
organismen die op hun tenen lopen
zeefsnavel
brede snavel om voedsel uit het water te zeven
zoolgangers
organismen die op de hele voetzool lopen waardoor het steunoppervlak groot is
adequate prikkel
prikkel waarvoor een zintuigcel speciaal gevoelig is
drempelwaarde
de zwakste prikkel die een impuls veroorzaakt
gewenning
wanneer een zintuigcel langere tijd dezelfde prikkels ontvangt, worden er minder impulsen afgegeven
motivatie
met aandacht waarnemen
drukzintuig
ligt in de huid: zintuigcellen reageren op druk op de huid
evenwichtszintuig
evenwichtsorgaan ligt in het oor: reageert op zwaartekracht
gehoorzintuig
ligt in de oren: zintuigcellen reageren op geluid
gezichtszintuig
ligt in de ogen: zintuigcellen reageren op licht
koudezintuig
zintuigcellen liggen in de huid: reageren op temperaturen lager dan 37°
pijnpunt
vrij uiteide van een gevoelszenuw
reukzintuig
zintuigcellen in de neus: reageren op geur
smaakzintuig
smaakknopjes op de tong: reageren op zoet, zout, zuur, bitter en unami
tastzintuig
tastknopjes liggen in de huid: reageren op lichte aanraking van de huid
warmtezintuig
zintuigcellen liggen in de huid: reageren op temperaturen hoger dan de 35°
blinde vlek
hier verlaat de oogzenuw het oog
gele vlek
met dit deel van het netvlies zie je het scherpst
glasachtig lichaam
helpt het netvlies op zijn plaats te houden
harde oogvlies
buitenste, beschermde laag van het oog
hoornvlies
doorzichtig deel van het harde oogvlies
iris
gekleurde deel van het oog
lens
buigt, samen met het hoornvlies, de lichtstralen af
netvlies
hierin liggen de zintuigcellen
oogspieren
hiermee beweeg je de ogen
oogzenuw
geleidt impulsen van de zintuigcellen in het netvlies naar de hersenen
pupil
opening in de iris
traanbuis
voert traanvocht af naar de neusholte
traanklier
maajkt traanvocht
vaatvlies
bevat veel bloedvaten voor de aanvoer van voedingsstoffen en zuurstof
wenkbrauwen
beschermen het oog tegen zweetdruppels, en ander vocht
wimpers
beschermen het oog tegen vuil en fel licht
accomoderen
het aanpassen de sterkte van de ooglens
kringspieren
lopen rondom de pupil: deze spieren maken de pupil kleiner
lengtespieren
lopen van de pupil naar de buitenrand van de iris: deze spieren maken de pupil groter
pupilreflex
het automatisch samentrekken van spieren in de iris bij fel licht
kegeltjes
zintuigcellen voor de waarnemen van kleur: geven uitsluitend impulsen af als er veel licht is
staafjes
zintuigcellen voor de waarneming van zwart-wit: geven ook impulsen af als er weinig licht is
aambeeld
geeft geluidstrillingen door van de hamer naar de stijgbeugel
buis van eustachius
verbindt de keelholte met de ruimte achter het trommelvlies
evenwichtsorgaan
geeft informatie door over de stand van je hoofd
gehoorbeentjes
geven geluidstrillingen door naar het venster
gehoorgang
verbindingen tussen de oorschelp en het trommelvlies
gehoorzenuw
geleidt impulsen naar de hersenen
hamer
ontvangt de geluidstrillingen van het trommelvlies
oorschelp
uitwendig deel van het oor: vangt geluidstrillingen op
slakkenhuis
bevat de zintuigcellen van het gehoorzintuig
stijgbeugel
geeft geluidstrillingen door aan het venster van het slakkenhuis
trommelholte (middenoor)
hierin liggen de gehoorbeentjes
trommelvlies
vangt geluidstrillingen op en geeft ze door aan de gehoorbeentjes
venster
vlies in het slakkenhuis
bijziend
als je alleen dichtbij sherp kunt zien
ouderdomsverziendheid
accomoderen gaat moeilijker, waardoor de ooglens niet bol genoeg wordt
verziend
als je alleen van veraf scherp kunt zien
centrale zenuwstelsel
bestaat uit de grote-en de kleine hersenen, de hersenstam en het ruggemerg
impuls
elektrisch signaal dat door zenuwen kan worden doorgegeven
zenuw
verbindt het centrale zenuwstelsel met alle lichaamsdelen
bewegingszenuw
zenuw die alleen uitlopers van bewegingszenuwcellen bevat
bewegingszenuwcel
cel die impulsen geleidt van hte centrale zenuwstelsel naar een spier of klier
cellichaam
deel van een zenuwcel waarin zich de kern bevindt
gemengde zenuw
zenuw die uitlopers van gevoelszenuwcellen en bewegingszenuwcellen bevat
gevoelszenuw
zenuw die alleen uitlopers van gevoelszenuwcellen bevat
gevoelszenuwcel
cel die impulsen geleidt van een zintuig naar het centrale zenuwstelsel
schakelcel
cel die impulsen geleidt binnen het centrale zenuwstelsel
uitloper
deel van een zenuwcel voor het doorgeven van impulsen, omgeven door een isolerend laagje
zenuwcel
cel die bestaat uit een cellichaam en uitlopers
ruggenmerg
verbindt veel zenuwen met de hersenen
wervelkanaal
opening in de wervelkolom waarin het ruggenmerg ligt
zenuwknoop
verdikkingen met de cellichamen van de gevoelszenuwcellen
bewegingscentra
hersencentra waarin impulsen ontstaan die bewuste bewegingen veroorzaken
bewustzijnsverandere middelen (trippers)
middelen die de waarneming verstoren
dopamine
stofje dat in de hersenen wordt gemaakt en je een goed gevoel geeft
drugs
stoffen die de werking van het centrale zenuwstelsel beinvloeden
geestelijke afhankelijkheid
verslaving waarbij je het gevoel hebt dat je niet zonder het middel kunt
gevoelscentra
hersencentra waarin impulsen worden ontvangen die afkomstig zijn van zintuigen
grote hersenen
verwerkt impulsen van zintuigen (bewuste waarneming) en stuurt impulsen voor bewuste bewegingen
hersencentra
delen van de hersenen met een bepaalde functie
hersenstam
geleidt impulsen van het ruggenmerg naar de hersenen en omgekeerd: stuurt belangrijke levensfuncties aan
kleine hersenen
orgaan dat zorgt voor de coordinatie van alle bewegingen van je lichaam
lichamelijke afhankelijkheid
verslaving waarbij je ontwenningsverschijnselen krijgt wanneer je stopt met het middel gebruiken
reactievermogen
de snelheid waarmee je op iets kunt reageren
stimulerende middels (uppers)
middelen die je hte gevoel van meer energie en zelfvertrouwen geven
tolerantie
dat je steeds meer van een middel nodig hebt om hetzelfde effect te krijgen
verdovende middelen (downers)
middelen die je een ontspannen, rustig en blij gevoel geven
verslaving
wanneer je afhankelijk bent van een middel en niet meer zonder kunt
waarnemingsvermogen
vermogen om prikkels uit de omgeving in de hersenen waar te nemen
bewuste reactie
reactie waarbij de impulsen altijd via de hersenen verlopen
reflex
een vaste, snelle, onbewuste reactie op een bepaalde prikkel
reflexboog
weg die impulsen bij een reflex afleggen
adrenaline
hormoon dat de glucosespiegel in het bloed snel verhoogt en de hartslag en ademhaling versnelt
alvleesklier
orgaan dat versteringssappen en de hormonen insuline en glucagon produceert
bijnieren
hormoonklieren die het hormoon adrenaline produceren
diabetes
ziekte door problemen bij de productie van en/of reactie op insuline
eilandjes van langerhans
groepjes cellen in de alvleesklier die hornmonen (glucagon en insuline) produceren
glucagon
hormoon dat ervoor zorgt dat de reservestof glycogeen word omgezet in glucose
glycogeen
reservestof die wordt opgeslagen in de lever en spieren
groeihormoon
hormoon dat de groei van de botten van het skelet regelt
hormoonklier
orgaan dat hormonen produceert
hormoon
stof die de werking van een bepaald orgaan regelt
hypofyse
hormoonklier aan de onderzijde van de hersenen die verschillende hormonen produceert
insuline
hormoon dat ervoor zorgt dat glucose wordt omgezet in de reservestof glycogeen
schildklier
hormoonklier die in de hals voor het strottenhoofd ligt: produceert schildklierhormoon
schildklierhormoon
hormoon dat de stofwisseling en de groei en ontwikkeling beinvloed
verzilting
toneame van zoutgehalte in bodem en grondwater
broeikasgas
gas in de atmosfeer dat warmte vasthoudt
waterbloei
sterke algengroei in het water door vermesting
zelfreinigend vermogen
natuurlijk vermogen van water om zicht te reinigen van energierijke stoffen