Begrippen maatschappijleer 2.1-2.5
rechtsstaat
een staat waarin je als burger met grondrechten wordt beschermd tegen machtsmisbruik en willekeur van de overheid
autoritaire staat
een staat waarin één machtshebber of een kleine groep mensen bepaalt wat de regels zijn
democratische rechtsstaat
een rechtsstaat waarin burgers mogen meedoen aan vrije verkiezingen en zo bepalen wie de machthebbers zijn en indirect mee kunnen beslissen over politieke kwesties (van toepassing in Nederland)
sociale rechtsstaat
ook wel verzorgingsstaat. een rechtsstaat waarin er allerlei wetten en voorzieningen zijn om de welvaart en het welzijn van de burgers te bevorderen (van toepassing in Nederland)
rechtszekerheid
iedereen kan precies nagaan wat wel en niet mag door de aanwezigheid van vertrouwen en wederkerigheid tussen de overheid en de burgers
sociaal contract
een contract dat volgens de contractfilosofen gesloten moet worden, hierin komen ze tot afspraken om in natuurlijke vrijheid en gelijkheid te kunnen leven
geweldsmonopolie
de staat mag als enige geweld gebruiken
beginsel van de grondrechten
alle mensen zijn in vrijheid en gelijkheid geboren en moeten zo ook kunnen samenleven
soevereiniteits- en democratiebeginsel
de mensen sluiten gezamenlijk een vredesakkoord, het sociaal contract
legaliteitsbeginsel
er is een staat die het sociaal contract tussen mensen kan afdwingen, maar die strikt gebonden is aan de wetten die de partijen zelf hebben opgesteld
beginsel van de trias politica
de macht van de staat wordt voor de zekerheid verder begrensd door interne scheiding van de staatsmacht
verlichte dictatuur
machtsvorm waarin de machthebber in zekere mate rekening houdt met de bevolking
constitutionele monarchie
een koninkrijk met een grondwet
censuskiesrecht
het kiesrecht is slechts voorbehouden aan een kleine groep mannelijke burgers die een bepaald bedrag aan belasting betalen (tot 1887)
nachtwakersstaat
een staat die zich voornamelijk inzet voor bewaking van de veiligheid van de burgers
klassieke grondrechten
rechten waarin vrijheid en gelijkheid centraal staan. we onderscheiden:
-recht op gelijke behandeling
-de persoonlijke vrijheid wordt op verschillende manieren gewaarborgd
-de politieke vrijheid van de burgers (kiesrecht, stimuleren publiek debat)
sociale grondrechten
de economische, sociale en culturele rechten. staat krijgt meer verantwoordelijkheid voor het welzijn van de burger
verticale werking
grondrechten kunnen door burgers worden uitgeoefend tegenover de staat
horizontale werking
als burgers zich tegenover elkaar op hun grondrechten beroepen
legaliteitsbeginsel
de overheid mag alleen de vrijheid van burgers inperken als de rechtmatigheid van die beperking is vastgelegd in wetten en regels die door het parlement zijn aangenomen
het recht
het geheel van in wetten vastgelegde regels
rechtsorde
het geheel van rechtsregels en rechtsbeginselen én de manier waarop het recht is georganiseerd
wetgevende macht
stelt de wetten op. in Nederland is dit de taak van het parlement en de regering
uitvoerende macht
voert de wetten uit. hiervoor zijn de ministers en ambtenaren verantwoordelijk
rechterlijke macht
oordeelt in conflicten over de juiste toepassing van de wet. ook mogen rechters straffen opleggen
checks and balances
mechanisme waarbij de machten elkaar controleren en evenwichtig samenwerken
discretionaire bevoegdheid
de bevoegdheid om in sommige gevallen zelfstandig beslissingen te nemen over hoe een wet wordt toegepast
klassenjustitie
als rechters zich laten leiden door vooroordelen
jurispredentie
alle eerdere uitspraken van alle rechters samen
privaatrecht
rechtszaken waarin twee of meerdere burgers of organisaties tegenover elkaar staan vallen hier onder (personen- en familierecht, ondernemingsrecht, vermogensrecht)
rechtspersonen
bijvoorbeeld stichtingen en bv's die in het privaatrecht onder burger worden verstaan
eiser
degene die de zaak aan de rechter voorlegt
gedaagde
de persoon die voor de rechter wordt gedaagd
geschil
het conflict dat je aan de rechter voorlegt
dagvaarding
een schriftelijke mededeling aan een persoon om voor de rechter te verschijnen
vonnis
laatste deel van een zitting. de rechter legt uit of hij bewezen acht dat de verdachte het strafbare feit heeft gepleegd en welke straf hij eventueel oplegt
dwangsom
het bedrag dat iemand moet betalen als hij niet voldoet aan een verplichting die hem door de rechter is opgelegd
kort geding
een versnelde en vereenvoudigde procedure voor spoedeisende zaken
mediation
de betrokkenen proberen om met behulp van een onafhankelijke bemiddelaar hun conflict op te lossen
publiekrecht
de verhoudingen tussen burgers en overheid en tussen overheden onderling (staatsrecht, strafrecht, bestuursrecht)
bestuursrecht
vooral situaties waarin je direct als burger met de overheid te maken krijgt vallen hier onder